Baruch Spinoza

Alles wat voortreffelijk is, is even moeilijk als zeldzaam.

Noud Boonen

Baruch, Bento of Benedictus de Spinoza, wat allen  ‘De gezegende’ betekent, was een Nederlandse filosoof, die als een van de grondleggers van het Rationalisme wordt gezien.

Leven

Bento d’Espinoza, zoon van uit Portugal gevluchte Joodse ouders, werd in 1632 in Amsterdam geboren. Hij leefde hier in een Joodse gemeenschap, waaruit hij op 23-jarige leeftijd wordt verbannen. Dit kwam door zijn omstreden uitspraken die tegenstrijdig waren met de overtuigingen van de gemeenschap. Zo heeft hij gezegd dat de Tora duidelijk ‘een uitvinding van de menselijke fantasie’ was en dat deze onmogelijk Gods wil kon bevatten. Deze tekst vol tegenstrijdigheden en aannames kon dus onmogelijk een leidend beginsel zijn voor echte kennis en voor de waarheid. Deze uitspraak geeft een goed beeld van zijn relatie met God, waar later in dit artikel verder op in wordt gegaan.

Na zijn verbanning is hij in Rijnburg gaan wonen en is begonnen met het schrijven van zijn boeken, naast zijn bestaan als lenzenslijper. Een bestaan met bijna een soort poëtische inhoud: hij werkte aan het veranderen van mensen hun zicht, zowel de ogen als de geest. Hij moest echter heel voorzichtig doen met het schrijven en uitbrengen van zijn boeken. Hij gaf deze uit onder een schuilnaam, of gaf ze helemaal niet uit, zoals zijn boek ‘De Ethica’.

Spinozaprijs

Spinoza is een belangrijk persoon geweest in de geschiedenis, zowel als eerste ‘Godsontkenner’, als zijn grote rol binnen het rationalisme. Daarom is er in Nederland een prijs naar hem vernoemd, De NWO- Spinozapremie. Dit is een van de twee hoogste Nederlandse onderscheidingen in de wetenschap. De andere is vernoemd naar de wetenschapper die iedere werktuigbouwer wel kent: Simon Stevin. De prijs wordt sinds 1995 jaarlijks toegekend aan maximaal vier wetenschappers. Iedere winnaar ontvangt een geldbedrag van 2.5 miljoen euro, dat naar geheel eigen inzicht mag worden uitgegeven aan een nieuw onderzoek.

Relatie tot God

Veel mensen in zijn tijd dachten dat Spinoza een vermeend Atheïst was, het tegenovergestelde was echter waar. Deze misvatting is ontstaan uit zijn belangrijkste overtuiging, de overtuiging waarmee hij God in een heel ander licht zette. Hij meende dat God geen bovennatuurlijk wezen is, maar dat God samenvalt met de natuur. Alles wat gebeurt, heeft een natuurlijke verklaring. Toevalligheden en wonderen bestaan dus niet, deze komen alleen door de onwetendheid van de mens. De God die hij tekent is onpersoonlijk en heeft geen plan voor ons in gedachten. We kunnen deze God slechts beter leren kennen door de natuur te bestuderen.

Vrienden van Spinoza die het eens waren met deze mening, werden vervolgd jegens goddeloosheid. Zo werd Adriaen Koerbagh veroordeeld omdat hij een boek uitbracht dat de geest van Spinoza zijn filosofie verwoorde. Hij werd opgesloten in het Rasphuis en moest daar tien jaar zijn straf uitzitten, al stierf hij binnen enkele maanden. Dit geeft duidelijk weer hoe loodrecht zijn uitspraken stonden op de gevestigde orde.

Caute

Spinoza leefde dus in gevaarlijke tijden voor mensen met zulke meningen, zelfs in de tolerante Republiek. Zijn levensmotto ‘Caute’ is hier een goede afspiegeling van. Caute betekent in essentie ‘Wees voorzichtig’. Dit kan betrekking hebben op zijn situatie als man met opvallende mening, maar ook op zijn denkwijze als Rationalist.“ Hij zou voor dit motto inspiratie gehaald hebben uit het Aristotelische begrip ‘phronesis’, wat praktische wijsheid inhoudt.

Spinoza dacht na over hoe de mens gelukkig kon worden en merkte op dat de mens zich onderscheidt van andere dieren door na te denken. Dit was van groot belang voor het vinden van geluk in de wereld. Niet door te handelen naar emotie, maar juist door de rede te gebruiken om beslissingen te nemen, zou men geluk vinden, hier schrijft hij over in een van zijn werken.

Werken

In zijn tijd in Rijnburg schreef hij twee van zijn belangrijkste werken: de Tractatus Theologico Politicus en de Ethica.

De Tractatus Theologico Politicus, ofwel het Godgeleerd-staatkundig Vertoog, is het oudste betoog voor de vrijheid van meningsuiting dat de wereld kent. Ook gaf hij in dit boek een aanzet tot een vrijzinnige uitleg van de Bijbel, een gewaarwording die ook nog niet vaak was voorgekomen in de geschiedenis.

Zijn belangrijkste werk, De Ethica, werd pas uitgegeven na zijn dood. Hoewel dit boek voornamelijk de vraag ‘Wat is het goede leven?’ moest beantwoorden, begint hij dit boek met zijn versie over de metafysica, genoemd naar het gelijknamige boek van Aristoteles.

Aristoteles legt hierin uit dat de metafysica hetgeen is wat na de Fysica (het tastbare) komt. Het is het zoeken naar de werkelijkheid achter de fysica. Voor meer informatie over de metafysica verwijs ik u naar deze Tautologica, geschreven door Henk van den Berg: https://rhetoricadispuuttau.nl/tautologica/aristoteles-metafysica/. De metafysica zoals beschreven door Spinoza maakt gebruik van een andere invulling dan Aristoteles deed in zijn tijd, maar de essentie van het streven naar de werkelijkheid achter het tastbare is komt nog altijd terug.

De metafysica van Spinoza rust op één belangrijke pilaar: er is maar één soort substantie, of bestaan, deze substantie is oneindig, wordt veroorzaakt door zichzelf en duurt voor altijd. Deze substantie noemt hij God. Alles wat bestaat is hier onderdeel van of is een afleiding hiervan. Deze manier van denken komt overal terug in het bestaan van Spinoza.

De ethica gebruikt wiskundige benaderingen om de mens te leren om in roerige tijden de situatie objectief te benaderen, ofwel dat iedere situatie met redelijkheid op te lossen valt. Zo maakt hij gebruik van acht definities, zeven axioma’s (grondwaarheden) en 36 stellingen – waarin hij iedere stelling bewijst met onderlinge verbanden tussen stellingen, definities en axioma’s – alleen om zijn boek in te leiden. Het was een boek dat de mens de kern van zijn levensmotto moest leren: dat de mens geluk zou vinden door de rede te gebruiken.

Doordat dit boek verworven is met wiskunde, hebben veel lezers door de geschiedenis heen zich beklaagd dat het boek hierdoor moeilijk te lezen is. Na zijn dood heeft Spinoza hier zelfs een antwoord op, het is te vinden in de laatste zin van de Ethica:

Alles wat voortreffelijk is, is even moeilijk als zeldzaam.