Leonardo da Vinci

Ruud Hawinkels

“The book of the science of mechanics must precede the book of the useful inventions”. Da Vinci wist al dat bruikbare uitvindingen alleen gedaan konden worden door mensen die begrepen hoe de wereld in elkaar zat. Als een van de eerste natuurwetenschappers van de moderne tijd was Da Vinci met veel van zijn uitvindingen zijn tijd ver, soms zelfs te ver, vooruit. Hierdoor is hij bij velen bekender als kunstenaar dan als natuurwetenschapper.

Biografie

Da Vinci was een buitenechtelijke zoon van Piero Fruosino di Antonio da Vinci en een boerendochter, Catherina. Leonardo di ser Piero da Vinci, Leonardo van heer Piero uit Vinci, werd geboren in 1452 en zijn naam suggereert dat dit in Vinci plaatsvond. Hoogstwaarschijnlijk is Leonardo niet in zijn vaders huis in Vinci geboren, maar in een gehucht in de buurt van Vinci. Leonardo verbleef op jonge leeftijd bij zijn moeder op het platteland, maar er is niet veel bekend over deze tijd in Da Vinci’s leven. Hij kreeg geen standaard opleiding zoals anderen, omdat hij buitenechtelijk was, maar rond de leeftijd van veertien stuurde zijn vader hem als schildersleerling naar Verrocchio. Verrocchio was een van de beste kunstenaars in Florence van die tijd. Leonardo kreeg hier een gedegen opleiding in niet alleen tekenen, schilderen en beeldhouwen, maar tevens ambachten als metaalbewerken, stucen en houtbewerken.

Verrocchio werkte vaak samen met zijn leerlingen aan een schilderij, zoals dat in veel ateliers gebeurde. Vasari, een kunsthistoricus die als eerste over Leonardo en andere Renaissancistische kunstenaars schreef, heeft een moment opgetekend waarin Verrocchio en Leonardo samen aan The Baptism of Christ werkte waarbij Leonardo’s deel zo veel beter was dan dat van zijn meester, dat die meteen zijn kwast heeft neergelegd en zwoer hem nooit meer aan te raken. Waarschijnlijk is dit een van Vasari’s verheerlijkingen, maar het geeft wel het talent van Leonardo aan.

Op zijn twintigste levensjaar verdiende Leonardo zijn meesterstitel en kreeg hij van zijn vader een eigen atelier in Florence. Hij werkte nog steeds met Verrocchio samen en was inmiddels bevriend geraakt met Lorenzo de’ Medici, een telg van de machtige de’ Medici familie die jaren lang de machtigste en rijkste familie van Italië was. Lorenzo was een groot voorvechter van de Renaissancistische kunst en dankzij zijn rijkdom kon hij de kunstenaars in de stad veel werk verschaffen. Leonardo reisde voor hem naar Milaan om de plaatselijke hertog gunstig te stemmen. Leonardo bleef zijn hele leven veel reizen om projecten te doen voor verschillende heersers, kerken en kloosters.

Wetenschapper

Leonardo’s wetenschappelijke nalatenschap bestaat uit ongeveer 13.000 pagina’s aan tekeningen en notities van observaties die hij in het dagelijks leven deed. Doordat hij geen onderwijs in wiskunde en Latijn had gekregen, bleven zijn studies fenomenologisch. Wat hij zag tekende of schreef hij tot in detail op. Zijn onderzoeksgebieden waren zo divers en zijn hoeveelheid uitvindingen zo groot dat het onmogelijk is om ze hier allemaal te noemen.

Leonardo’s onderzoek was in beginsel gedreven door zijn kunst. Verrocchio leerde hem anatomie om mensen en dieren zo realistisch mogelijk te schilderen. Naast anatomie bestudeerde hij tevens planten en de geologie van verschillende landschappen om ze zo realistisch mogelijk weer te geven in zijn kunstwerken. Een wereldberoemd voorbeeld van de band tussen kunst en wetenschap is Leonardo’s Man van Vitruvius. Deze tekenening van een mannelijk persoon in een vierkant en een cirkel is deel van een studie naar de verhoudingen van het menselijk lichaam. Leonardo tekende de Man van Vitruvius in 1487 op basis van werken van Vitruvius. Vitruvius was een architect uit de eerste eeuw na christus die veel geschreven heeft over ideale verhoudingen. Het opmerkelijke aan Leonardo’s Man van Vitruvius is het ongelofelijke detail in het lichaam. Dit dient geen enkel nut om de verhoudingen in het menselijk lichaam aan te tonen, maar toch besteedde Leonardo veel tijd aan de details in het gezicht en de spieren.

Door zijn bekendheid als kunstenaar kreeg hij toestemming om lijken open te snijden om onderzoek te doen naar de inwendige mens. In dertig jaar tijd sneed Leonardo dertig lijken open en ging hij bij andere anatomie deskundigen kijken om van hen te leren. Deze studie leverde maar liefst 200 pagina’s op. Het werk van dit onderzoek werd echter pas 161 jaar na Leonardo’s dood gepubliceerd.

Naast studie naar menselijke anatomie, was Leonardo ook geïnteresseerd in de anatomie van dieren. Vooral vogels trokken zijn aandacht. Leonardo was vanaf zijn jonge jaren gefascineerd door vliegen. Dit onderzoek vertaalde hij naar de praktijk in zijn conceptontwerpen voor een vliegmachine op basis van vleermuis vleugels en een ontwerp voor een helikopter-achtig voertuig. De legende dat hij een van zijn leerlingen in de vliegmachine heeft geduwd en deze vervolgens neerstortte is naar alle waarschijnlijkheid een fabel. Het is zelfs onduidelijk of Leonardo een van beide apparaten ooit gebouwd heeft. Zijn tekeningen en begeleidende teksten zijn vaak vaag en niet eenduidig. Leonardo praat over de principes en methoden die het volgens hem mogelijk maken om met een dergelijk voertuig te vliegen, maar de uitgewerkte details ontbreken.

Leonardo’s uitvindingen varieerde van kleine apparaten voor het slijpen van lenzen tot bruggen met een overspanning van 240 meter. Veel van zijn praktische, en soms minder praktische, uitvindingen deed Leonardo in de tijd dat hij ingenieur in het leger was. Zo bedacht hij verplaatsbare dijken om Venetië te beschermen voor aanvallen vanaf zee en een manier om een rivier om te leiden zodat Pisa blank zou komen te staan.

Een brug van 240 meter om de Bospurus te overspannen werd te riskant gevonden door zijn superieuren. De brug is in 2006 alsnog door de Turkse regering gebouwd als eerbetoon aan Leonardo. Veel van Leonardo’s ontwerpen zijn met wisselend succes gebouwd en getest voor verschillende tv-programma’s.

Schilderingen

Hoewel er 13.000 pagina’s aan observaties, tekeningen en ontwerpen van Leonardo’s hand zijn gekomen, zijn de vijftien meesterwerken die aan hem zijn toegeschreven, soms in samenwerking met anderen, velen malen bekender bij het grote publiek. Zijn bekendste, en ongetwijfeld wereldwijd het bekendste, schilderij is de Mona Lisa. Een schilderij dat pas de afgelopen honderd jaar veel aandacht en bekendheid verwierf en sinds jaar en dag in het Louvre hangt, op die ene keer na dat het door een Italiaanse patriot gestolen werd. Er is weinig bekend over de Mona Lisa. Men schat dat Leonardo het tussen 1503 en 1507 schilderde, maar dit is voornamelijk afgeleid uit geschriften waarin zijn bezigheden rondom deze jaren beschreven worden. Er is tot op de dag van vandaag een verhit debat gaande over het model voor de Mona Lisa. Zelfs het boek van Vasari dat slechts enkele jaren na de dood van Leonardo geschreven is, geeft geen duidelijkheid over het model.

Een ander meesterwerk van een heel ander kaliber, is de muurschildering in het klooster Santa Maria delle Grazie. De muurschildering van het Laatste Avondmaal werd door Leonardo geschilderd voor de Hertog van Milaan. Het Laatste Avondmaal is maar liefst 4600 mm x 8800 mm en laat het moment zien waar Jezus zijn apostelen vertelt dat een van hen hem zou verraden. Zijn leerlingen groeperen met drieën bij elkaar, waarbij elke groep anders reageert op het verschrikkelijke nieuws.

Zijn laatste jaren spendeert Leonardo aan het hof van de Franse koning Frans I, die hem een huis naast zijn kasteel aanbiedt. Samen met een van zijn leerlingen woont Leonardo hier nog drie jaar voor zijn dood in 1519.

Publicatie verschenen in Simon Ster 41.2