Empedocles

Mensen met bokkenkoppen en bokken met mensenhoofden

Henk van den Berg

Empedocles werd geboren rond 490 v. Chr. in de plaats Agrigentum op Sicilië. Hoewel er van hem zelf slechts twee gedeelten van zijn leerdichten bewaard zijn gebleven, weten we een hoop over hem, doordat vele andere filosofen en schrijvers zich uitlaten over zijn theorieën en levenswijze. Hij was een man met vele kwaliteiten, die pas op latere leeftijd echt aan de filosofie toekwam. Voor die tijd hield hij zich bezig met het schrijven van gedichten en met de politiek. Zo leidde hij een lange tijd de volkspartij in zijn stad en dat terwijl hij zelf van adellijke afkomst was. Hij bond de strijd aan met tirannie en corruptie, waardoor hij mateloos populair werd onder zijn stadsgenoten. Naast dichter en politicus was Empedocles ook een uitstekend arts. Doordat hij zeer kundig was in zowel de geneeskunde als de natuurfilosofie kon hij in zijn tijd wonderen verrichten. Hij werd dan ook gezien als een wonderdoener. De mensen aanbeden hem en er werd beweerd dat hij een god was. Empedocles ging er naar leven en enigszins naast zijn schoenen lopen. Zo gaat een verhaal over hem dat hij zich in de krater van de werkende vulkaan Etna heeft gestort om te voorkomen dat men wist hoe hij dood was gegaan. Goden sterven immers niet. Het verhaal vertelt overigens verder ook dat zijn plan uiteindelijk mislukte, doordat na de volgende uitbarsting van de Etna een van zijn sandalen gevonden werd…

Combineren

Empedocles slaagde erin de filosofieën van Heraclitus en Parmenides te combineren tot een nieuwe theorie. Hiermee maakt hij tevens een einde aan de oude natuurfilosofie. Dat hij hierin behoorlijk succesvol is geweest blijkt wel uit het feit dat Aristoteles zijn gedachtegang bijna in zijn geheel overgenomen heeft en daarop is gaan voortborduren. Wat hield de filosofie van Empedocles nu precies is? Hij ging er, net als Parmenides, van uit dat de kosmos er altijd al geweest was en dat het er altijd zou zijn. Hierdoor kan er niets aan de kosmos veranderen, in die zin, dat er geen materiaal verloren kan gaan of erbij kan komen. Parmenides geloofde echter ook dat er maar één oerstof kon bestaan en dat hierdoor het beeld dat de wereld hem toonde en het beeld dat hij in zijn hoofd had niet met elkaar overeenkwamen. Hier gaat Empedocles een andere richting uit. Volgens hem bestaan er vier oerstoffen, door hem elementen genoemd, die zich mengen en ontmengen tot de wereld om ons heen. De elementen haalt hij bij Heraclitus vandaan. Die geloofde namelijk dat alles uit één oerstof bestaat, met de verschijningsvormen vuur, lucht, water en aarde. Empedocles verwerpt deze theorie deels, en dus ook die van de natuurfilosofen, door te zeggen dat vuur, lucht, water en aarde vier oerstoffen zijn en niet vier verschijningsvormen van één oerstof. Heel eenvoudig kan de gedachtegang van Empedocles uitgelegd worden aan de hand van verf. Met enkel rode verf valt geen groen te schilderen, zoals met één oerstof ook geen verschillende stoffen te bouwen zijn. Met vier kleuren, geel, blauw, rood en zwart, kan wel een breed scala aan kleuren gemaakt worden. Met vier oerstoffen kunnen dus ook veel verschillende combinaties gemaakt worden er dus veel verschillende stoffen.

Liefde en Haat

Empedocles heeft ook een theorie bedacht voor de drijfveer achter het mengen en ontmengen van de elementen. Hij geloofde in het bestaan van twee natuurkrachten, een aantrekkende kracht die hij Liefde noemde en een afstotende kracht die hij Haat noemde. Volgens Empedocles ontstond de menging van de elementen door de Liefde en de ontmenging door de Haat. Zo zag hij een vulkaan als een menging van vuur, water en aarde. Wanneer de kracht Haat toeneemt komt de vulkaan tot uitbarsting en worden de elementen gescheiden.

Volgens Empedocles bestaat er een zekere cyclus, waarbij telkens eerst alleen de kracht Liefde aanwezig is. Er is dan sprake van een volledige menging van de elementen. Pas wanneer de kracht Haat in het spel komt ontstaat een scheiding van de elementen en ontstaat uiteindelijk de wereld die wij kennen. Op een gegeven moment zal de Liefde echter weer de overhand krijgen en keert het geheel terug naar de volledig gemengde toestand zoals in het begin. Empedocles vergelijkt de cyclus met het ademen van de aarde. In de beginfase bevindt de Haat zich in een grote cirkel om de Liefde heen. Bij het inademen wordt de Liefde naar het centrum geduwd door de Haat. Als de Liefde zich helemaal samengeperst in het centrum bevindt, begint de omgekeerde cyclus.

Leven volgens Empedocles

Empedocles ging heel ver met zijn theorie. Zo bevond het leven op aarde zich volgens hem ook in een grote cyclus. In de beginfase bestaat er een mengeling van alle levensvormen. Vervolgens ontstaat er ontwikkeling waarbij de elementen steeds meer gescheiden worden. Hij is daarmee de eerste die een theorie ontwikkelt over de evolutie. Pas wanneer de Liefde ver weggedrukt is, ontstaat het leven dat wij nu kennen. Misschien wel het mooiste stuk van de filosofie van Empedocles komt hierna, bij het terugkeren van de Liefde. Volgens Empedocles vindt er nu een inverse-evolutie plaats waarbij mensen en dieren vermengd worden. Zo ontstaan er monsters, mensen met een bokkenkop en bokken met een mensenhoofd. Misschien dat Empedocles bij het bedenken van deze theorie gekeken heeft naar de tekeningen op Egyptische monumenten, waarop ook de meest vreemde schepsels, combinaties van verschillende dieren en mensen, voorkomen. Voor de Grieken was de Egyptische cultuur ook al weer verre geschiedenis, dus dit was een duidelijke aanwijzing voor zijn theorie. Uiteindelijk keert na deze tussen fase het leven weer terug in de oorspronkelijke toestand van volledige vermenging.

Ook tijdens een mensenleven zelf hebben Liefde en Haat invloed. Door menging, door Liefde dus, ontstaat een mensenleven en door ontmenging, door Haat, vergaat het weer. Daarnaast bestaat volgens Empedocles de ziel van planten, dieren en mensen uit vuur, het krachtigste en zeldzaamste element. Als laatste had Empedocles nog een aardige opvatting over de waarnemingen die de mens doet. Volgens zijn redenering bestaat het menselijk oog ook uit vuur, lucht, water en aarde. Het stukje ‘oog-vuur’ zorgt ervoor dat de mens vuur kan zien. De ‘oog-lucht’ zorgt voor het zien van lucht enzovoorts. Wanneer de vier elementen niet in het oog aanwezig zouden zijn zou de mens dus niet de gehele wereld kunnen waarnemen, aldus Empedocles. Hiermee ontkracht hij nogmaals de filosofie van Parmenides, die beweerde dat de menselijke waarneming volledig onbetrouwbaar is.

Tot slot

Empedocles mag dan niet een van de bekendste filosofen zijn, tegenwoordig wordt nog steeds gebouwd op een aantal van zijn ideeén. Zo is de evolutieleer inmiddels standaard kost. Nog belangrijker is de scheiding die Empedocles maakt tussen oerstoffen en natuurkrachten. Nu nog steeds is de hele natuurkunde gebaseerd op het bestaan van een aantal grondstoffen en een gering aantal natuurkrachten dat hierop inwerkt. Volgende keer opnieuw een man die een basis heeft gelegd voor de natuurkunde met de eerste atoomtheorie: Democritus.

Publicatie verschenen in Simon Ster 32.2