Heraclitus, Parmenides en Zeno van Elea
Henk van den Berg
In deze tweede aflevering van Tautologica passeren drie heren de revue, die het in geen enkel opzicht met elkaar eens waren. Heraclitus en Parmenides leefden ongeveer in dezelfde tijd, maar van een discussie tussen beiden is het helaas nooit gekomen…
Heraclitus
Heraclitus van Ephesus (ca. 540-480 v.Chr.) was een zeer aparte verschijning. Hij speelde liever met de kinderen uit de buurt, dan in het stadsbestuur van Ephesus te gaan en hij sloeg een uitnodiging van koning Darius om aan het hof te komen af. Misschien wel juist daardoor is hij een van de belangrijkste filosofen van de oudheid en zijn talloze filosofen doorgegaan op zijn werk. Hieronder bevinden zich onder andere Plato, de Stoïcijnen en Nietzsche.
Volgens Heraclitus is vuur het oerbeginsel waaruit alles bestaat. Hiermee staat hij in feite op een lijn met de natuurfilosofen die ook allen op zoek waren naar dat ene oerbeginsel. Toch gaat Heraclitus een behoorlijke stap verder, want hij ziet het vuur niet als iets materieels, maar als iets ongrijpbaars. Hij gebruikt vuur als de belichaming van “strijd”. Hier ligt de kern van zijn filosofie: de kosmos, de wereld om ons heen, is een voortdurende strijd van tegendelen. Heraclitus zei: “God is dag en nacht, winter en zomer, oorlog en vrede, honger en verzadiging”. Hij bedoelt hiermee te zeggen dat tegendelen nooit alleen voorkomen. Als het nooit winter is, merken we ook niet merken dat het zomer wordt. Als er nooit oorlogen waren, zouden we vrede ook niet waarderen. Heraclitus zelf vergelijkt de tegenstellingen met een handboog. Zonder de bij elkaar houdende kracht en de uit elkaar trekkende kracht zou de boog geen boog meer zijn.
Een belangrijke conclusie die hij hieruit trekt, is “Panta Rhei“, alles stroomt. Iemand kan tweemaal in een rivier stappen, maar de tweede keer zal zowel de persoon als de rivier veranderd zijn. De kosmos is dus voortdurend in verandering. Deze beweging is eeuwig: het is nooit begonnen en het houdt nooit op.
Ook op andere vlakken had Heraclitus zijn eigen mening. Maatschappelijke ongelijkheid was volgens hem heel normaal, want die was op natuurlijke wijze zo ontwikkeld. Hierin moest dan ook zeker niet ingegrepen worden. Van Heraclitus zijn ook nog vele losstaande, vaak opmerkelijke uitspraken bekend. Om hier een idee van te geven, volgen er twee: “Als iemand niet hoopt op het onverhoopte, dan zal hij het niet vinden, omdat het dan onvindbaar en onbereikbaar is” en “Homerus verdient het van de concoursen verdreven en afgeranseld te worden en Archilochus van hetzelfde laken een pak”. Een aparte verschijning, Heraclitus.
Parmenides
Parmenides (ca. 515-450 v. Chr.) is de bekendste van een groep filosofen uit de Griekse kolonie Elea (in Zuid-Italië). Ook hij probeert de wereld terug te brengen tot een oerbeginsel, maar doet dat geheel anders dan zijn voorgangers. Waar de vroege filosofen zintuiglijke waarnemingen gebruikten om tot hun filosofieën te komen, gebruikt Parmenides enkel en alleen de rede, zijn verstand. Hij is daarmee de eerste zuivere rationalist.
Parmenides probeert te analyseren wat “bestaan” betekent. Hij spreekt hiervoor over “het zijnde”. Hierover zegt hij het volgende: “Wat is, is. Wat niet is, is niet.”. Hoe simpel en logisch dit ook klinkt, hij trekt hieruit een aantal belangrijke conclusies voor zijn filosofie. Hij stelt namelijk dat het zijnde er altijd geweest is en nooit zal vergaan. Immers, waaruit zou het zijnde ontstaan moeten zijn en waarin zou het moeten vergaan? Er is geen enkele beweging mogelijk. Het zijnde is dus niet op een plaats of in een tijd; alles wat er is, bestaat in een eeuwig heden.
Dit klinkt ingewikkeld, maar wat Parmenides eigenlijk wil zeggen is, dat we in een schijnwereld leven. Dat onze zintuigen ons een verkeerd beeld geven van de wereld. Wij denken wel dat wij ons voortbewegen in de wereld zo als wij die waarnemen, maar is dit ook werkelijk zo? Volgens Parmenides niet, want volgens hem kloppen zijn waarnemingen niet met wat zijn verstand zegt. Er kan immers niets bewegen, maar als hij om zich heen kijkt beweegt er van alles. Hij kiest voor het verstand en laat de waarnemingen voor wat ze zijn. Overigens is het voor de filmkijkers onder ons misschien aardig om eens een parallel te trekken tussen de filosofie van Parmenides en de film “The Matrix“, waarin de mensheid ook in een schijnwereld leeft, zonder dat zelf te beseffen. Het moge duidelijk zijn dat Parmenides een basis legt voor een gedachtengang die ook tegenwoordig nog vele aanhangers kent.
Zeno van Elea
In het kielzog van Parmenides is het aardig om Zeno (ca. 495-430 v. Chr.) te noemen. Ook hij behoort tot de Eleaten en is beroemd vanwege zijn paradoxen waarmee hij de filosofie van Parmenides probeert te verdedigen.
Beweging, plaats en tijd bestaan niet volgens hem. Een voorbeeld: een hardloper die van A naar B wil, zal daar nooit aankomen. Hij moet immers eerst de helft van de afstand A-B afleggen. Vervolgens van de overgebleven afstand weer de helft enzovoorts, tot in het oneindige. Hij zal de finish zo nooit bereiken. Overigens zal de hardloper de helft van de afstand ook nooit bereiken, omdat hij daarvan ook eerst de helft moet afleggen. Wanneer deze gedachtengang doorgetrokken wordt, is er geen enkele beweging meer mogelijk.
Een tweede voorbeeld geeft Zeno aan de hand van een pijl. Als men een vliegende pijl op een moment beschouwt, hangt deze stil ten opzichte van zijn omgeving. Vergelijk deze gedachte met een foto van een pijl; deze lijkt dan ook niet te bewegen. Aangezien de pijl op elk moment tijdens zijn vlucht waarop hij beschouwd wordt, stil hangt ten opzichte van zijn omgeving, hangt hij de gehele vlucht stil. De pijl kan dus in het geheel niet bewegen. Uiteraard zit er een wezenlijke denkfout in de paradoxen van Zeno, maar die laat ik aan uw eigen scherpzinnigheid over.
Verschillen
Het moge duidelijk zijn dat de filosofieën van Heraclitus en Parmenides weinig overeenkomsten vertonen. Heraclitus vertrouwt op zijn zintuigen en concludeert hieruit dat alles continu verandert, Parmenides vertrouwt op zijn verstand en concludeert dat er niets kan veranderen. Het empirisme van Heraclitus en het rationalisme van Parmenides vormen de basis waarop latere filosofen gaan doorbouwen. Sommigen zullen een van de beide filosofieën overnemen en uitbouwen, anderen zullen proberen een tussenweg te zoeken. Het echte denkwerk kan nu beginnen…
Eindhoven
Hemelrijken 131
